I
Өглөөний нарнаар хөх өндрийн царамд сүрэг аргаль идээшлэн гарч ирэв. Уулын жалга, сархиаг, салаа дэвсэг үхэр улаан хадны үе зайвар, нураг дунхад тэд сүрэглэн өглөө оройн сэрүүнд идээшлэн, хадны ус шимж, үдийн наранд хорж, заримдаа харуул харан зогсох нь энэ орчны гоо чимэг байдаг.
Энэ сүрэг хэдэн жилийн өмнө хаанаас ч юм бэ, энэ нутагт дайжин ирсэн хоёр хургатай төлгөн аргалиас өсөж үржин өдий олон болжээ. Тэр сүрэг тод хүрэн бөөртэй, хонго өехий нь дун цагаан, хошуу буурал, бие томтой байдаг нь эхээ тун дуурайжээ. Бас эндхийн газрын өнгө том том хүрэн асга, уул усны сайхнаас ч тийм өнгөтэй биерхүү байдаг болов уу гэлтэй. Уул усандаа нутагшин дассан болохоор эндээс холдох тун дургүй, үргэж цочсон ч дунх царам зайж хэсэг харайснаа дорхноо номхорч өвс идэж эхэлнэ. Төлгөн аргалийн удам энэ сүрэг том жижиг эвэртэй, эвэргүйгээрээ л ялгагдахаас биш хоорондоо тун адилхан. Андашгүй түүн доторхи даргай хөхөл эвэртэй тод, хүрэн бөөртэй, хамгийн том хижээл аргалийг цөм тэд дуурайжээ. Хүрэн бөөрт, ижил дотроо тун толиотой. Нас гүйцсэн шаазгай алаг, хяруутаас ч өнгөлөг биежүү. Тэгээд бас жил болгон төл өгнө. Одоо ч гэсэн мөн л хоёр хөөрхөн халтар хурга дагуулан явна.
Нар халахын хирд хөх өндрийг арлан тогтож байсан өнөөх сүрэг ногоонд цадаж сурсан заншлаараа нургийн дундах мараан дээрээ ирэв. Хаанаас салхитай байгааг мэдэх гэж хэсэг үнэртсэнээ юмнаас сэргийлдэг заншлаараа тал бүр тийшээ харж хэвтэн хурга төлгүүд нь мөргөлдөн тоглож эхэллээ.
Нураг дунхын ногоо хөхрөн сэрүү татаж, асган доогуур шургасан горхийн хүйтэн ус үе үе хоржигнон тэрхүү сонорч амьтдын чихийг дэлдэнэ.
Хэдий тэд сэргэг сэрэмжтэй ч үүрийн цагаан гэгээнээр бараагүй нь харж мөшгөн дагасан уулын анчин дэргэдээ ирэхийг анзаарсангүй. Хэрэв аль нэгэн зүгээс салхитай байсан бол ингэхгүй байсан болов уу?
Ийм эрт сүрэг тургийн дэргэд ирсэндээ анчин баярлаж “аль нь хэзээ унах бол” гэхээс өөр юм үл бодно. Анчин хэд дахин буудах гэснээ элэгдэн мөлхсөөр хадны сэнжээр буугаа мөрлөн мярааж хартал хүрэн бөөрт хэзээний босчихсон хамраа сартайлган салхилж байв. Тийм том тургийг ийм ойрхноос тэр хэзээ ч ингэж харж байсангүй. Яарахдаа тэр их биеий нь тал хуваасхийн хараалж гохоо дарав.
Уулын цуурайнд хад болгоноос буу дуугарах шиг боллоо. Анчныг босоход гөрөөс байсан нурган дээр цагаан тоос эргэлдэн манарч тэртээ хажуугийн асга хэд шажигнаснаа чимээ алдрав.
- Ээ цус! Хайран жулч! гэж анчин амаа барьж буугаа үүрсээр гэлдрэв.
II
Хоёр уул давж том хүрэн аргаль сульдаж эхэллээ. Энэ сүрэг анх удаа ингэж Хөх өндрөөс ийм хол үргэн холджээ. Том хүрнийг сульдах тусам бусад нь түүний аяыг дагана. Хүрэн бөөртийн үр удам хэдэн шүдлэн угалз ааг омгондоо бусган огло харайж урд нь гарах гэснээ бас түүнээс цойлж түрүүлсэнгүй. Өмнө нь гарч цэгцэлж ч дагуулсангүй. Өдий болтол том хүрний урд нэг нь ч гарч үзээгүй. Цөм л түүний араас дагасаар өсч торнижээ. Гэвч том хүрэн аргалийн хажуу бөөрнөөс хөөс татсан өтгөн хүрэн цус хадан дээр дуслахыг ижил сүрэг нь андсангүй, үнэрийг нь авч зүг бүр тийшээ бутран дүүллээ.
Сүргийн цэгцэнд явдаг том хүрэн анх удаа ижлээсээ сүүлдэж ноднингийнхоо хөхүүл хэнз төлгөө бараадан дагаж хэд харайсан боловч гүйцэгдсэнгүй бараа тасарчээ. Хамгийнхаа сүүлчийн хүчийг гаргаад ч барааг нь харж чадсангүй, дөрвөн мөч нь суларч шогшсоор сүүлдээ ганц нэг сажлан газар үнэрлэснээ хад ёроолдон хэвтлээ. Ногоо үнэрлэх гэтэл өвдгөнд наалдсан цусаа харж үнэрийг нь аван огло харайв. Гэвч үргэн давхих тэнхэл байсангүй.
Сүргээсээ ганцаардаж үзээгүй том хүрэн бөөрт, тугал хар нүдээ зүг бүр тийш мэлтэлзүүлэн ижлээ харна. Нэг нь ч ирсэнгүй. Нар хэвийн уулын сүүдэр буужээ. Гэнэт хажууд нь чимээ гарч нэг юм ойртон иржээ. Далгай том эврээ дааж ядан арайхийж эргэж хартал эхэр хоёр хурга нь цувралдан ирж явлаа. Эхээ эргэн харахад хурганууд зог тусан сөөнгө туниа муутай дуугаар майлав. Хурганыхаа дууг сонсон эх нь босох гэтэл хөл нь хөшжээ. Дахин зүтгэсээр бостол тэнцэж чадалгүй унав. Хоёр хурга эхдээ дөхөж ирснээ хэвтсэн газар нь тунан бөшсөн цуснаас жигшин үргэж хэд харайснаа эхдээ хоргодон эргэн зогсов.
Өглөөнөөс орой болтол хоёр хурга эхээ мөн олон хөхдөг билээ. Одоо тэр хэм нь болж, эхийн халуун сүүгээ үргэлж бодох боллоо. Тэр хооронд шинэ ногоо ганц нэгийг тасдан, хүйтэн уснаас шимэвч, эхийн сүүг орлож чадсангүй. Өлсөхийн эрхэнд эхээ хөхөхөөр очсоноо дарь үнэртсэн сумны шарх, шинэ сэвс, халуун цусны хурц үнэрээс бүлтэлзэн айж бусган хулжина.
Хурам хурмаар хоёр хурга эхдээ дасч бараадан хэвтсээр хушууг нь үнэрлэн, хөлөөрөө маажлана. Тэгэхдээ эх нь чадлаа шавхан толгойгоо хөдөлгөж нүдээ анивчихад хурга байн байн майлах ажээ.
Нар жаргахад нялх амьтас бүр ч өлсөн эхийнхээ дэлэнг нудравч хөхөж эс чадна. Шөнө болж, торойх бүхнээс айхдаа хөөрхий хоёр хурга ээжийнхээ гэдсэнд наалдан нам унтаад өгчээ.
Хорт суманд өртсөн эх нь шархандаа шаналан нялх хурганыхаа халуун үнэрийг хааяа нэг мэдрэхээс цаашгүй. Гэнэт хүрэн бөөрт, сүр сархийн хэд тийчилснээ хөлөө тэнийлгэн толгойдоо дийлдсээр хажуулдлаа. Хоёр хурга цочин ухасхийснээ эхийнхээ хөхийг булаацалдан үлгэв. Хөрсөн сүүг нь хэд залгилтал дорхноо татарч жилэм ч үгүй боллоо. Ам дүүрэн байдаг хөх нь ч оромын төдий хоосон арьс болжээ.
Yүр гэгээрэхийн үес эх нь халуун хэвтрээсээ босч хургаа хөхүүлдэг тэр хэм нь болж, хурганууд нэг эхээ үлгэж, нэг ногоо үнэрлэн, хэвтэж босон, хааяа нялх зөөлөн туруугаараа газар малтаж, эхээ сахин торолзоно.
III
Өглөөний нарнаар хөх өндрийн царам ногоорон дуниартана. Яг өдийд тэнд сүрэг аргаль налайн хөх дунхын гол дахь мараан дээрээ нарлан, төлөг хургууд нь тоос татуулан тоглодогсон.
Жалга сархиаг, салаа дэвсэг, дэл улаан хадны үе зайвар, нураг дунхад сүрэглэн усны тунгалаг, өвсний шим хөөн яваа тэр амьтдыг харж ханадаггүйсэн. Гэвч уулын анчин Хөх өндрийн царманд ирж сүргийн нэгнийг шархдуулан, үр төл нь эхийнхээ цусыг үзэж, үнэрийг нь авснаас хойш тэд энэ ууланд эргэж ирсэнгүй, жигшин зайлжээ.
Одоо тэнд нам гүм, оргиж, асган доогуур шургасан уулын горхины чимээ л тодхон дуулдана.
Төлгөн аргалийн тэр удам одоо хаа явааг бүү мэд! Харин хөх өндрийн царамнаас хоёр уулын цаана хүрэн бөөртийн далгай шаргал эвэр, хоёр хурганы нь мөгөөрсөн эврийн булдруу нэг нэгнээ дэрлэн хэвтдэг юм.
